Ustawą z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw 1 z dniem 12 grudnia 2008 r. wprowadzono do polskiego systemu postępowań odrębnych europejskie postępowania w sprawach transgranicznych. Jednym z nich jest europejskie postępowanie nakazowe. Postępowanie te wszczynane jest na podstawie odrębnych przepisów, funkcjonujących poza k.p.c. W przypadku europejskiego postępowania nakazowego są to przepisy Rozporządzenia (WE) nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 roku ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (dalej „Rozporządzenie”).
W przepisach Rozporządzenia zostało ustanowione autonomiczne, jednolite europejskie postępowanie rozpoznawcze, prowadzące do wydania europejskiego nakazu zapłaty, którego celem jest uproszczenie, przyspieszenie i zmniejszenie kosztów postępowania sądowego w sprawach transgranicznych oraz umożliwienie swobodnego przepływu europejskich nakazów zapłaty przez ustanowienie minimalnych standardów. Dochowanie tych standardów w państwie członkowskim wydania europejskiego nakazu zapłaty pociąga za sobą brak potrzeby prowadzenia w pozostałych państwach członkowskich postępowań pośrednich poprzedzających uznanie i stwierdzenie wykonalności europejskiego nakazu zapłaty. W skrócie chodzi o to, że europejskie postępowanie nakazowe prowadzi do wydania europejskiego nakazu zapłaty, który może być wykonywany w każdym innym państwie członkowskim bez stwierdzenia wykonalności w tym państwie.
Aby sprawa została rozpoznana w tym trybie spełnione muszą zostać warunki. Pierwszym z nich jest jej transgraniczny charakter. Oznacza to, że przynajmniej jedna ze stron postępowania ma miejsce zamieszkania lub miejsce stałego pobytu w państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie sądu, który rozpoznaje sprawę. Inaczej mówiąc, charakter taki będzie miała sprawa, gdy każda ze stron postępowania ma miejsce zamieszkania lub pobytu w różnych państwach członkowskich, a także gdy tylko jedna ze stron postępowania ma miejsce zamieszkania lub pobytu w państwie członkowskim, ale innym niż sąd właściwy do rozpoznania sprawy, a druga strona ma miejsca zamieszkania lub pobytu w państwie, które nie jest państwem członkowskim.
Jeżeli ten warunek został spełniony, kolejno należy się przyjrzeć warunkom formalnym pozwu wnoszonego w europejskim postępowaniu nakazowym. Podkreślenia wymaga kwestia, iż postępowanie te jest fakultatywne. To od woli Powoda zależy czy zdecyduje się na ten rodzaj postępowania czy też na właściwe postępowanie prowadzone według prawa krajowego. Pozew wnosi się na formularzu A, stanowiącym załącznik I do Rozporządzenia. Stosowanie formularza jest obligatoryjne. W postępowaniu tym, podobnie jak w postępowaniu upominawczym, nie jest wymagane dołączenie do pozwu żadnych dowodów. Obligatoryjnym jednak elementem pozwu jest opis dowodów na poparcie roszczenia. Brak dowodów może jednak skutkować oceną, że przytoczone przez powoda okoliczności budzą wątpliwość, a w konsekwencji odmową wydania nakazu zapłaty. Wobec tego sam nakaz wydawany jest w oparciu o niezweryfikowane przez sąd informacje podane przez powoda.
Wydany europejski nakaz zapłaty jest następnie doręczany Pozwanemu. Doręczenia dokonuje się zgodnie z przepisami Rozporządzenia, które stanowią swego rodzaju minimalne standardy, które muszą zostać spełnione, aby doręczenie uznać za właściwie dokonane. Najważniejszą kwestią jest to, aby wraz z nakazem zapłaty, Pozwanemu został doręczony formularz, na którym będzie mógł wnieść sprzeciw. W przypadku wniesienia sprzeciwu, formularz nie jest obligatoryjny. Sprzeciw musi być wysłany w terminie 30 dni od doręczenia nakazu pozwanemu. Pozwany wskazuje w nim, że kwestionuje roszczenie i nie musi tego uzasadniać.
Najczęstsze wątpliwości powstają w sytuacji kiedy doręczenie europejskiego nakazu zapłaty nastąpiło na podstawie art. 14 Rozporządzenia czyli przez tzw. doręczenie bez potwierdzenia odbioru przez pozwanego. Rozporządzenie przewiduje, że doręczenie jest możliwe poprzez złożenie nakazu w urzędzie pocztowym lub w siedzibie właściwego organu władzy publicznej, za pisemnym powiadomieniem o takim złożeniu pozostawionym w skrzynce pocztowej pozwanego, pod warunkiem że pisemne powiadomienie wyraźnie określa charakter dokumentu jako dokumentu sądowego lub skutek prawny powiadomienia polegający na uznaniu nakazu za doręczony i rozpoczęciu biegu terminów. W polskim systemie prawnym jest to sytuacja, która uregulowana została w art. 139 §1 k.p.c. czyli doręczenie zastępcze. Ważną kwestią jest natomiast, iż zgodnie z Rozporządzeniem, korespondencję taką uznaje się doręczoną i rozpoczynają biec terminy, w tym przede wszystkim 30-dniowy termin na złożenie sprzeciwu.
W razie niezłożenia do sądu sprzeciwu w terminie 30 dni, przy uwzględnieniu czasu potrzebnego do jego wpłynięcia, sąd niezwłocznie stwierdza wykonalność europejskiego nakazu zapłaty, wykorzystując formularz G stanowiący załącznik VII do Rozporządzenia. Sąd musi przy tym stwierdzić datę doręczenia nakazu pozwanemu, a to zamyka drogę do skutecznego wniesienia sprzeciwu. Nie zamyka to jednak drogi Pozwanemu do skutecznej obrony przed wydanym przeciwko niemu europejskim nakazem zapłaty.
W związku z tak skonstruowanym postępowaniem, zdarzają się liczne przypadki kiedy Pozwany w ogóle nie odebrał skierowanej do niego korespondencji sądowej, a o wydanym europejskim nakazie zapłaty dowiaduje się od Komornika prowadzącego postępowanie egzekucyjne. W takim wypadku Rozporządzenie przewiduje w art. 20 możliwość złożenia wniosku o ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty. Zgodnie z nim pozwany po upływie 30-dniowego terminu na złożenie sprzeciwu jest uprawniony, w dwóch, enumeratywnie wymienionych przypadkach do złożenia wniosku o ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty przez właściwy sąd w państwie członkowskim wydania. Procedura cywilna jednak nie przewiduje takiej instytucji jak ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty. Przyjmuje się, że przez tę instytucję należy rozumieć wniosek uchylenie europejskiego nakazu zapłaty, który uregulowany został w art. 50520 k.p.c.
W takim przypadku Pozwany musi wykazać albo, że nakaz zapłaty został doręczony w jeden ze sposobów przewidzianych w art. 14 Rozporządzenia (doręczenie bez potwierdzenia odbioru przez pozwanego), oraz że doręczenie nie nastąpiło w odpowiednim czasie umożliwiającym mu przygotowanie się do obrony, bez winy z jego strony (oba warunki muszą być spełnione łącznie), albo że nie miał możliwości sprzeciwienia się roszczeniu z powodu siły wyższej lub z powodu nadzwyczajnych okoliczności, które były przez niego niezawinione. Każda z tych sytuacji ma związek z doręczeniem Pozwanemu europejskiego nakazu zapłaty. W obu sytuacjach Pozwany musi podjąć niezwłocznie działania. W drugim przypadku Pozwany jest uprawniony do złożenia wniosku o ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty gdy wydanie nakazu zapłaty było w sposób oczywisty błędne w świetle wymogów określonych w niniejszym rozporządzeniu lub ze względu na inne wyjątkowe okoliczności. Wniosek ten na gruncie przepisów k.p.c. będzie wnioskiem o uchylenie europejskiego nakazu zapłaty i spełniać będzie musiał wszystkie wymogi przewidziane dla pisma procesowego. Opłata od takiego wniosku wynosi ½ opłaty od pozwu.
Podkreślenia wymaga, iż Rozporządzenie posługuje się ogólnymi sformułowaniami nadzwyczajnych okoliczności co może dawać Pozwanemu furtkę do podważenia wydanego europejskiego nakazu zapłaty. Od pozwanego zależeć będzie, wykazanie zaistnienia jednego z przypadków wskazanych w Rozporządzeniu. Jeżeli więc sąd odrzuci wniosek pozwanego z tego powodu, że nie zachodzi żadna z okoliczności, o których mowa w art. 20 ust. 1 i 2 rozporządzenia, uzasadniających ponowne zbadanie nakazu, europejski nakaz zapłaty pozostaje w mocy, natomiast jeżeli sąd uzna, że ponowne zbadanie nakazu jest uzasadnione z uwagi na jedną z przyczyn określonych w tych przepisach, europejski nakaz zapłaty traci moc.